Brontekst bekijken van De Weerdt, Denise - De Commune van Parijs, 1871

[[Categorie:Nalezen]]  [[Categorie:Vormgeven]]


[[Bestand:De_Weerdt,_Denise_-_De_Commune_van_Parijs,_1871.pdf]]

Denise de Weerdt
De Commune van Parijs - 1871
Bron: Op basis Catalogus van de tentoonstelling in Brussel,
Koninklijke Bibliotheek Albert I
Transcriptie: Beschikbaar gesteld door Frans De Maegd
Deze versie: spelling
HTML en contact: Adrien Verlee, voor het Marxists
Internet Archive
– Creative Commons License 3.0.
Algemeen: u mag het werk kopiëren, verspreiden en
doorgeven; remixen en/of afgeleide werken maken; mits
naamsvermelding.
| Hoe te citeren?
Laatst bijgewerkt: donderdag 14 mei 2015 om 0.19
De oorzaken van de Commune
Voorgeschiedenis
De Frans-Duitse oorlog en de vestiging van de Derde
Republiek
Het eerste beleg van Parijs = door de Duitse troepen – van
18 september 1870 tot 29 januari 1871
De Commune van Parijs
Van het uitroepen van de Commune tot de gemeentelijke
verkiezingen (18 → 26 maart 1871)
De Commune: 26 maart → 28 mei 1871
Het dagelijks leven in Parijs onder de Commune
De vrouwen en de Commune
De strijd
Na de Commune
De repressie
De communards in het buitenland
De uitstraling van de Commune
Tijdtafel
De oorzaken van de Commune
(Denise de Weerdt)
Voorgeschiedenis
Er zijn twee voorboden van de Communeopstand waar men er
evenmin in geslaagd waren het burgerlijke kapitalistische stelsel van
de 19de eeuw definitief omver te werpen. Het zijn ook hoogtepunten
in de ontwikkeling van de Franse arbeidersbeweging.
Vooreerst: de opstand van de Lyonese zijdewevers, de “canuts” in
1831, die in hun proclamatie van 23 november het
medezeggenschap der arbeiders in de regering eisten.
De tweede is een gebeurtenis die ook ver buiten de grenzen van
Frankrijk weerklank vond. In februari 1848 had het Parijse volk
Louis-Philippe onttroond, de republiek uitgeroepen en het
algemeen stemrecht ingesteld. De Parijse arbeiders, die o.m. de
oprichting van “nationale ateliers” eisten, werden echter door de
burgerlijke regering na barricadegevechten verslagen op 26 juni. De
vervolgde opstandelingen van 1848 en 1849 weken uit, maar
trachtten in het buitenland hun actie voort te zetten.
De republikeinse staatsvorm van 1848 bleef niet lang duren. De
Franse burgerij had gemeend de tweede republiek te kunnen
beveiligen door aan het hoofd een president te zetten, die de naam
droeg van prins Louis-Napoleon Bonaparte.
De staatsgreep van 2 december 1851 bracht heel vlug de bedoeling
van Louis-Napoleon aan het licht. In 1852 liet hij zich door middel
van een volksstemming tot keizer benoemen. Onder de belofte van
verbeteringen in de toestand der arbeiders, had hij eigenlijk maar
een doel: de bevordering van het liberaal kapitalisme en de
economische opbloei van de burgerij.
Heftige aanvallen van vooruitstrevende burgers zoals Victor
Hugo, of van socialistische denkers zoals Karl Marx vielen hem vlug
ten deel. Marx noemde de keizer “een waardeloze komediant”,
vertegenwoordiger van de bezittende klasse die de arbeiders tracht
te vertegenwoordigen en de middenstand tevreden wil stellen, maar
die de staatsinkomsten overlevert aan de fiscale feodaliteit, wiens
belangen diametraal tegenovergesteld zijn. Eén keer dat het liberaal
kapitalisme stevig in het zadel zat werd de economische politiek
meer en meer protectionistisch en was een sociale politiek
onbestaande.
Verzetsbewegingen van verschillende oorsprong en strekking
ontwikkelden zich tijdens het tweede keizerrijk. Bij de burgerij won
de republikeinse partij veld: dertig zetels in de Wetgevende kamer
gingen naar de republikeinen, na de algemene verkiezingen van
1869; zij behaalden een enorme meerderheid in de grote steden.
De arbeidersklasse, die in 1848 nog geen eigenlijke partij gevormd
had, ontwikkelde zich dankzij de economische opbloei onder het
tweede keizerrijk, mede dankzij de industriële omvorming van de
maatschappij in het midden van de 19de eeuw. Economische bloei
betekende echter nog niet verbetering in hun arbeidsvoorwaarden.
De antisociale politiek van de burgerij werkte de groei van het
klassenbewustzijn in de hand; de arbeidersbeweging werd een
opkomende macht, waarvoor de socialistische denkers de revolutie
als oplossing voorstelden.
De arbeidersbeweging kreeg een organisatie, aanvankelijk zelfs op
internationaal vlak, door de oprichting van de Eerste Internationale
op 28 september 1864; begin 1865 ontstond de Franse afdeling.
De Franse arbeiders werden beïnvloed door drie verschillende en
soms tegenstrijdige ideologieën, die elk hun rol speelden tijdens de
Commune:
- Aanhangers van Proudhon, voor het merendeel ambachtslui en
arbeiders uit de kleine bedrijven, bedreigd door de industriële
concentratie. Zij waren voorstanders van de afschaffing van de
kapitalistische maatschappij door de oprichting van vrije
verbruikerscoöperaties, onafhankelijk van de staat; van
maatschappijen van onderling krediet en bijstand, gefinancierd
door ruilbanken, die gratis krediet zouden verlenen, d.w.z. lenen
zonder interest. De basis van de nieuwe maatschappelijke orde was
de vrije commune. Proudhon was tegenstander van de fabriek, van
de staking en van de vrouwenarbeid.
- Aanhangers van het wetenschappelijk socialisme, voorgesteld door
Marx, die de arbeiders als politieke partij wilde doen optreden en de
revolutionaire klassenstrijd wilde zien leveren. De algemene staking
moest als politiek wapen gehanteerd worden, met als doel de
omverwerping van de burgerlijke maatschappij. De socialisten
zouden daarop later hun strijd voor het algemeen stemrecht
baseren. De Franse afdeling van de Internationale, de enige echte
organisatie van en voor het proletarisch verzet, werd door de
regering tussen 1867 en 1870 drie opeenvolgende processen
aangedaan met de bedoeling haar te ontmantelen door de arrestatie
van haar leiders.
- Aanhangers van Auguste Blanqui, geïnspireerd door de
revolutionaire agitatie en de ondervinding van de geheime
genootschappen uit het begin van de 19de eeuw (babouvisten). Een
betrekkelijk klein aantal vastberaden mannen, goed georganiseerd
kon, volgens Blanqui, de macht in handen nemen en de massa
meeslepen in de revolutie.
De invloed van Blanqui is in de onmiddellijke voorbereiding van de
Commune zeer groot is geweest. Zij kwam reeds dreigend tot uiting
in de manifestatie op 11 januari 1870 bij de begrafenis van de
journalist Victor Noir, medewerker van het orgaan van de
Internationale La Marseillaise, die tijdens een onderhoud met prins
Pierre Bonaparte door deze laatste laf neergeschoten werd.
Al die verschillende krachten, republikeinen, linkse
intellectuelen, arbeiders, en strekkingen in het socialisme, zoals
Blanqui, Proudhon en Marx convergeerden en vonden elkaar tijdens
de Commune: in meestal clandestiene, of vlug verboden publicaties
kwamen hun grieven, eisen en programma’s tot uiting. De namen
van allen die gestreden hadden voor de afschaffing van het keizerlijk
regime in arbeidersverenigingen, politieke groepen, dag- en
weekbladen, clubs, om een maatschappij gebaseerd op politieke
vrijheid en sociale rechtvaardigheid tot stand te zien komen, vindt
men onder de communards terug.
De Frans-Duitse oorlog en de vestiging van de Derde Republiek
Gewoonlijk geeft men als onmiddellijke oorzaak van de Commune
de Frans-Duitse oorlog en zijn nefaste gevolgen voor Frankrijk. De
oorzaken van de Commune zijn, zoals hoger aangetoond, veel
complexer, maar de oorlog heeft het uitbreken van de burgeroorlog
zeker bespoedigd.
Vanaf 1866 kondigde deze oorlog, die de val van het Franse
keizerrijk zou meebrengen, zich als onvermijdelijk aan. Van Duits
standpunt uit was hij de laatste fase in Bismarcks politiek tot
eenmaking van het Duitse rijk, met aanspraak op Elzas-
Lotharingen, de eeuwige twistappel.
De Franse oorlogsverklaring van 19 juli 1870 sproot voort uit de
hoop van Napoleon III om zijn prestige op internationaal vlak, die
reeds fel ontluisterd was door het Mexicaanse avontuur, terug op
peil te brengen. De Franse aanval was een vergissing, gezien de
Franse legermacht, reeds aangetast door de expeditie tegen Mexico,
niet op peil was om de Pruisische legers het hoofd te bieden.
Bij de Franse bevolking was het patriottisme echter groot. Met de
kreet “A Berlin!” vierde de massa de vertrekkende, slecht
georganiseerde, slecht gewapende en slecht gedisciplineerde
troepen. De ontnuchtering kwam snel met de eerste Franse
verliezen tijdens de veldslagen van Froeschwiller en Woerth op 5 en
6 augustus 1870. Het daar samengebrachte 46.000 man sterke
Rijnleger, werd door de troepen van prins Wilhelm van de Beneden-
Rijn verdreven.
Sedert het uitbreken van de oorlog lag het politieke leven stil,
zweeg de oppositie, was de regering bezig met de voorbereiding van
de strijd, en de publieke opinie in beslag genomen door de
gebeurtenissen aan het front. De verrassing over de opeenvolgende
verliezen in de veldslagen, de ontreddering van het leger
vernietigden het krediet van de regering en gaven aan de linkse
zowel als aan de rechtse oppositie de gelegenheid het vervangen van
de keizer als opperbevelhebber en de aftreding van het kabinet te
eisen.
De regering, geleid door de keizerin-regentes, vaardigde de staat
van beleg in Parijs uit en riep de Kamers bijeen voor 9 augustus. Het
werd een revolutionaire zitting, toen de linkse oppositie de
bewapening van de Nationale Wacht [Garde National] en de
aftreding van de keizer als opperbevelhebber van het leger eiste.
Deze laatste liet zich vervangen door maarschalk Bazaine en
benoemde generaal Louis Troch tot gouverneur van Parijs. Het bleef
echter verliezen regenen in het oosten: het Franse leger, verslagen
de 14de te Borny, de 16de te Gravelotte, de 18de te Saint-Privat,
moest zich terugtrekken in Metz.
Ondertussen meende de revolutionair Auguste Blanqui dat de tijd
rijp was om te Parijs de opstand te doen uitbreken. Hij was echter
nog iets te vroeg; de oorlog had de Parijse bevolking nog niet genoeg
aangetast om haar tot extreme maatregelen te doen overgaan. De
bedoeling was het fort van Vincennes in te nemen, maar het
garnizoen was er te sterk en in de plaats bezetten de blanquisten op
14 augustus de brandweerkazerne te La Vilette in de hoop er wapens
te vinden.
Deze aanval, gevoerd door een 300-tal man, mislukte. Blanqui
slaagde erin Brussel te bereiken, maar zijn vrienden werden voor de
Eerste Krijgsraad gebracht, die op 29 augustus Eudes en Brideau ter
dood veroordeelde. De gebeurtenissen van Sedan en van 4
september verhinderden echter de executie.
De omsingeling en overgave van het Franse leger te Sedan op 2
september, de gevangenname van de Franse keizer samen met zijn
generale staf en 106.000 soldaten, voorspelden het nakende verlies
van Metz en legden de weg naar Parijs open.
Op 4 september trokken blanquisten en Nationale Wachten het
parlement binnen en bewerkten onder druk van de algemene
ontevredenheid over de regering, de uitroeping van de Derde
Republiek in het Hôtel de Ville.
Niettegenstaande zij tot stand kwam door de uiterst linkse druk,
werd deze nieuwe republikeinse regering, die er een van nationale
verdediging zou zijn, samengesteld uit republikeinen die weliswaar
progressief waren, maar niet tot de linkerzijde konden gerekend
worden. Generaal Trochu werd voorzitter van het “Gouvernement
de la Défense Nationale”; onder de bekende republikeinse ministers
telde men Jules Favre voor buitenlandse zaken, Leon Gambetta voor
binnenlandse zaken, Jules Simon voor het openbaar onderwijs en
de eredienst, en Henri Rochefort die regelrecht van de gevangenis
in de regering stapte.
Het eerste beleg van Parijs: door de Duitse troepen – van 18
september 1870 tot 29 januari 1871
De eerste taak van de nieuwe republikeinse regering was de strijd
tegen de Duitse invasie aan te binden. Het onderhoud van Jules
Favre met Bismarck te Ferrieres op 15 september, met als inzet de
Elzas, was op niets uitgelopen. De weerstand van de Franse regering
zou zich weldra moeten centraliseren rond het beleg van Parijs, waar
de Duitse legers vanuit Sedan op 18 september aankwamen. De
bevolking van de voorsteden vluchtte in paniek voor de opmars der
Duitsers; sommige Parijse burgers zochten veiliger oorden in het
buitenland op. Later zou de gemeentelijke overheid erediploma’s en
penningen uitreiken aan de Parijzenaars die tijdens het beleg
stoïcijns in hun stad gebleven waren.
De bevoorrading, begonnen in augustus 1870 door de overheid,
bedroeg – zonder de particuliere provisies te tellen – een massa
bloem en rijst voldoende voor een beleg van 71 dagen, 30.000 ossen
en 180.000 schapen.
Een aanval van de Duitsers op de zwakste plek in de verdediging
van Parijs, maakte hen meester van Châtillon, van waaruit zij de
hoofdstad konden bombarderen. De Franse troepen werden binnen
de vestingmuren verzameld en op de avond van de 19de omsingelde
het Duitse leger de hoofdstad. Het beleg met zijn gevolgen aan
ellende, angst en hongersnood kon beginnen.
De Parijse bevolking werd door de revolutionaire leiders – wiens
vaderlandslievende gevoelens niet mogen onderschat worden – o.m.
door de publicatie van Blanqui “La Patrie en danger”, of “Le
Combat” van Felix Pyat, aangezet om zich te organiseren in een
gewapend verzet, en de Duitsers zowel met de schop en het houweel,
als met het geweer te lijf te gaan.
Alle ideale voorwaarden waren nu stilaan aan het groeien voor een
uitbarsting van de volkswoede: patriottische frustratie veroorzaakt
door de verliezen en de nabijheid van de vijand aan de poorten van
de hoofdstad, ontevredenheid over de uitblijvende verkiezingen,
ontgoocheling over de republikeinse regering die er evenmin in
slaagde, niettegenstaande zijn karakter van nationale verdediging
de strijd te doen keren, de deterioratie van en het stilaan nijpend
gebrek aan voedsel.
In Parijs bereikte de politieke ontevredenheid over het uitstellen
van de verkiezingen voor de wetgevende vergadering en voor het
Parijse gemeentebestuur, zijn kookpunt. In de bataljons van de
Nationale Wacht werden tijdens openbare bijeenkomsten kleine
comité’s verkozen, die als taak hadden de gemeenteambtenaren te
controleren. Uit die comité’s werden afgevaardigden aangeduid, die
het “Comité central de la Garde nationale” vormden, en
samenkwamen in het lokaal van de Internationale. Samen met het
“Comite des vingt arrondissements”, zouden zij verder de reeds
betwijfelbare macht van de regering uithollen en er naar streven de
communale macht van Parijs in handen te krijgen, desnoods door
het ontketenen van een sociale en politieke burgeroorlog.
Op 22 september trokken twintig afgevaardigden van het “Comité
des vingt arrondissements”, samen met de commandanten van de
Nationale Wachtbataljons, naar het stadhuis om de onmiddellijke
verkiezing voor de “commune” te eisen.
Een collectieve geest van verzet en opstand was gegroeid, die van
5 oktober af tot aan de wapenstilstand, tot uiting kwam in een aantal
betekenisvolle manifestaties en afzonderlijke krachtmetingen.
Op 5 oktober 1870 trok Gustave Flourens op met tien bataljons uit
Belleville, met volgend eisenprogramma: uitvallen naar de
bezetters, bewapening van de bataljons met snelvuurgeweren,
ontslag van het reactionair gemeentepersoneel, onmiddellijke
verkiezingen en volksbewapening.
De overgave van Metz op 27 oktober leidde de eerste poging tot
opstand op 31 oktober in. Groepen gewapende Nationale Wachten
vatten post voor het stadhuis en eisten het aftreden van Trochu en
de regering. De deuren van het stadhuis werden ingebeukt en de
regering gevangen genomen. Het was een spontane opstand, zonder
voorafgaande organisatie door de leiders. Gustave Flourens, Felix
Pyat, Charles Delescluze, Blanqui, Jean Baptiste Millière ter plaatse
aangekomen slaagden er in enigszins de orde te herstellen. Terwijl
in alle haast een lijst van de nieuwe regering opgesteld werd, waarop
o.m. naast bovengenoemde leiders ook Victor Hugo, Henri
Rochefort, Louis Blanc, François Raspail fungeerden, werd het
geregelde leger ingezet, dat erin slaagde Trochu en de regering te
bevrijden. Met de belofte van onmiddellijke verkiezingen
aanvaardde Flourens een transactie met het Gouvernement de la
Défense Nationale.
Deze overeenkomst was een bedrog: op 3 november werden geen
regelmatige verkiezingen, maar een volksraadpleging ingericht,
waarbij het mandaat van de regering verlengd werd en Trochu
bevestigd als president. Aanhoudingsmandaten werden
uitgevaardigd tegen Auguste Vermorel, Gustave Lefrançais, Felix
Pyat, Gustave Tridon, Pierre Vésinier, Auguste Blanqui – nog eens
– Jean-Baptiste Millière, Gustave Flourens, enz., om maar enkele
van de bekendste latere communards op te sommen.
De strijd rond Parijs en in Frankrijk zelf verdubbelde in hevigheid.
Van 30 november tot 2 december woedde een bloedige en mislukte
veldslag aan de poorten van Parijs te Champigny; Rouen werd bezet,
het leger van de Loire werd in twee gesneden, de delegatie van Tours
verhuisde dieper het land in naar Bordeaux. De regering
censureerde de oorlogsberichten, maar ondermijnende publicaties
van Duitse oorsprong werden in het land verspreid. Op 5 januari
begon het bombardement van Parijs, teneinde de weerstand van de
bevolking tegen de wapenstilstand te breken.
Niettegenstaande de tussenkomst van buitenlandse gezantschappen
te Parijs, o.m. het Belgische, weigerde Bismarck de beschieting van
de hoofdstad stop te zetten.
Het volk hield echter stand, te midden van ineenstortende huizen,
branden en burgerlijke slachtoffers. Voor de bakkerijen en
beenhouwerijen werd file gemaakt voor enkele porties vlees van
twijfelachtige kwaliteit en zwart brood, waarin gehakt stro gemengd
was.
De zwarte markt bloeide, en voor welke waren! Een pond
hondenvlees werd verkocht aan 4 à 5 F.; ratten aan 2 à 3 F.; katten
aan 20 à 30 F. per stuk. Volksredenaars lichtten de publieke opinie
in, in clubs zoals de Folies-Bergere, Valentino en Alcazar, in
volksrijke buurten, zoals Montmartre, Pré-aux-Clercs, Batignolles,
les Halles. Op 7 januari verscheen op de muren de rode affiche van
Jules Valles en Tridon, waarin het comité der twintig het aftreden
van de regering en de overdracht van de macht aan de Commune
eiste.
Terwijl op 18 januari de koning van Pruisen, uitgerekend te
Versailles, de titel van keizer van Duitsland kreeg, poogde Trochu de
19de een laatste doorbraak uit Parijs, te Buzenval. Een
wapenstilstand van twee dagen was nodig om de bijna 3.000 Franse
doden en gekwetsten te evacueren.
De burgers in de regering vervingen daarop Trochu door de
bonapartistische generaal Vinoy. Deze laatste trad in de eerste
plaats op tegen een nieuwe poging tot gewapende opstand van de
Nationale Wachten op 22 januari. Een strenge repressie volgde: 93
aanhoudingen, verbod van alle revolutionaire bladen, sluiting van
de clubs. Op de 29ste januari 1871 werd de wapenstilstand te
Versailles getekend, met als doel de Fransen in staat te stellen een
Nationale vergadering te kiezen, die over de vrede zou kunnen
onderhandelen. Ondertussen kregen de Duitse troepen toelating het
uitgebloede en verhongerde Parijs op militaire wijze binnen te
treden.
In Duitsland waren 400.000 Franse soldaten gevangen, en
100.000 geïnterneerd in Zwitserland en België. De Duitsers
bezetten de Franse departementen, gaande tot een demarcatielijn
die liep van Calvados tot aan de Côte-d’Or.
De Parijzenaars aanvaardden echter de capitulatie niet. De hoop
op weerwraak tegen de verantwoordelijken van de ramp, de dromen
over een nationale en sociale herinrichting zouden anderhalve
maand later culmineren in de oprichting van de Commune.
De Commune van Parijs
(Catherine Oukhow)
Van het uitroepen van de Commune tot de gemeentelijke
verkiezingen (18 → 26 maart 1871)
De intocht van het Duitse leger – een der punten van het
wapenstilstandsverdrag van 28 januari – werd door de Parijzenaars
als een werkelijke vernedering aanzien. Ook de eis tot overgave van
de troepen die Parijs verdedigden viel niet in goede aarde. De
Nationale Wacht ging zelfs zo ver dat zij weigerden wapens en
kanonnen af te staan.
Vermits zowel Bismarck als de toenmalige minister van
buitenlandse zaken Jules Favre scherpe reacties vreesden drongen
zij op dit punt niet aan.
Op 8 februari werd een nationale vergadering gekozen die, onder
leiding van Adolphe Thiers eerst te Bordeaux en vervolgens in
Versailles samenkwam. Samengesteld uit een meerderheid van
monarchisten beijverde deze vergadering zich om tot elke prijs een
vrede met Duitsland te sluiten om daarna des te gemakkelijker met
de republikeinse en links georiënteerde hoofdstad te kunnen
afrekenen. Als gevolg van deze situatie heerste er te Parijs een
algemene ontevredenheid bij de kleine bourgeoisie en het
proletariaat, die niet alleen vreesden dat de Republiek maar ook de
democratie in het gedrang zouden komen.
Dit gevoel van ontevredenheid werd nog vergroot door het feit dat
men generaal d’Aurelle de Paladines, een van de verliezers uit de
oorlog, tot commandant van de Nationale Wacht benoemde; terwijl
men tevens op 15 februari besloot geen soldij meer uit te betalen.
Dit was echter niet alles: op 11 maart decreteerde Vinoy de
opheffing van 6 republikeinse kranten (Le Mot d’Ordre, La
Caricature, Le Père Duchêne, Le Cri du Peuple, Le Vengeur, La
Bouche de Fer). Ook andere antisociale maatregelen, zoals onder
andere het opheffen van het moratorium voor de huishuur, de eis
tot directe betaling van achterstallige huren, droegen zeker niet bij
tot het kalmeren van de gemoederen.
In de nacht van 17 op 18 maart gaf Thiers het bevel de kanonnen
van de Nationale Wacht in beslag te nemen. In de vroege ochtend
bezetten verschillende legereenheden de hun aangewezen posities.
Het uiteindelijke doel van Thiers was een militaire bezetting van de
hoofdstad, terwijl hij tevens de groeiende invloed van het Centraal
Comité der Nationale Wacht wilde breken door hen gevangen te
laten nemen.
Dit plan dat geen rekening hield met de waarde van de door hem
gebruikte troepen, noch met de psychologische toestand van de
Parijzenaars, was tot mislukking gedoemd.
In het begin scheen het offensief onder leiding van Generaal Le
Comte te lukken. Het was niet moeilijk de Nationale Gardes, die de
wacht optrokken bij de kanonnen, te verspreiden.
Deze laatsten sloegen echter alarm zodat na een korte tijd, niet
alleen de Nationale Wacht te wapen liep, maar ook de
burgerbevolking op straat kwam. Dit laatste gaf hier en daar
aanleiding tot verbroedering tussen troepen en burgers. De
generaals Le Comte en Clément Thomas werden gevangen genomen
en iets later – ondanks de tussenkomst van leden der Nationale
Wacht – door de woedende bevolking vermoord. De toestand
evolueerde ondertussen zo snel dat de regering niet alleen besloot
zich uit de hoofdstad terug te trekken, maar ook het leger beval zich
in Versailles te hergroeperen.
Ondertussen was de verwarring te Parijs zeer groot. In de
volksbuurten, waar men zich nog niet bewust was van de
overwinning werden barricades opgericht uit angst voor een
hernieuwde aanval. Slechts tegen het einde van de dag begon het tot
het Centraal Comité van de Nationale Wacht door te dringen dat zij
meester waren van het terrein.
In plaats van de ontredderde regeringstroepen te achtervolgen en
strategische plaatsen zoals de bank van Frankrijk, de centrale post,
enz. te bezetten, kwamen zij in het stadhuis samen met het Comité
central républicain des 20 arrondissements om over de modaliteiten
van de voor te bereiden verkiezingen te spreken. In afwachting
hiervan namen zij alvast enkele maatregelen: huurders mochten
niet zonder meer op straat worden gezet; aan de berg van
barmhartigheid werd verboden niet tijdig afgehaalde panden te
verkopen.
Een algemene amnestie werd afgekondigd, terwijl de forten in het
zuiden van Parijs en de munitiedepots bezet werden.
Op 26 maart hield men uiteindelijk de verkiezingen. Waarna
tenslotte, na het bekendmaken van de uitslag op 28 maart, het
Centraal Comité van de Commune zitting nam in het stadhuis.
De Commune: 26 maart → 28 mei 1871
Met “commune” bedoelde men een stedelijke gemeenschap die
zichzelf bestuurde, hierbij het voorbeeld volgend van de organisatie
der middeleeuwse steden en de Commune van 1793. Na 26 maart
werd het bestuur van Parijs waargenomen door de Algemene Raad
der Commune. Op de 90 leden van deze raad waren er 25 uit de
arbeidersklasse afkomstig (waarvan 13 aanhangers van de 1ste
Internationale).
De overige leden waren republikeins gezinde burgers (bedienden,
journalisten, enz.). We vinden onder hen opinies die van centrum
links, via proudhonisme, blanquisme naar een uiterst links
radicalisme evolueren.
Het logisch gevolg van deze verbrokkeling was een inwendige
machtstrijd waaruit de radicalen uiteindelijk als overwinnaars te
voorschijn kwamen.
Dit laatste was ondermeer een der oorzaken van de complementaire
verkiezingen op 16 april die de verandering in de samenstelling der
commune onderstreepten, vermits de gematigde elementen zich
ondertussen teruggetrokken hadden.
Op aandringen van de linkse fractie (de zgn. jacobijnse) werd de
commune op 21 april nogmaals geherorganiseerd.
Op hun initiatief werd kort daarna een “Comité de salut public”
opgericht dat langzaam alle macht naar zich toetrok. Al deze
inwendige verschuivingen hadden een niet bepaald positieve
invloed op de werking van de commune.
Naast de Algemene Raad werden er nog 10 commissies (justitie,
financiën, onderwijs, enz.) opgericht die qua vorm en inhoud het
beste met ministeries te vergelijken waren.
Het algemene programma der commune, zoals men dat op 19
april formuleerde was proudhonistisch van strekking.
Na een verklaring dat de Republiek de enige mogelijke staatsvorm
was, ontwikkelde men het idee van een vrije federatie van
onafhankelijke gemeenten. Deze gefedereerde communes zouden
dan vertegenwoordigers afvaardigen om een centraal bestuur te
vormen.
In navolging van Parijs werden er trouwens ook in andere steden
pogingen tot communevorming ondernomen. In Lyon gebeurde dit
onder leiding van de Rus Bakoenin, anarchist en lid van de
Internationale. Evenals de communes van Saint-Etienne, Marseille,
Narbonne, Toulouse en Limoges ging zij echter vlug ten onder. Dit
alles ondanks de pogingen van Parijs om via propaganda een
blijvende aanhang in de provincie te krijgen. Het platteland van zijn
kant bleef volledig buiten de beweging, wat de verdere isolatie van
Parijs nog in de hand werkte.
Ondertussen stond de Commune voor de zware taak, het hoofd te
bieden aan de desorganisatie in het openbaar bestuur als gevolg van
de vlucht der functionarissen.
Het merendeel der communards waren jongeren zonder enige
praktische ervaring op het gebied van stads- en staatsbestuur.
Desalniettemin slaagden zij er niet alleen in lopende zaken (zoals bv.
postbedeling, voedselvoorziening, innen der belastingen) af te
handelen, maar wisten zij ook een aantal hervormingen door te
voeren.
Een van de eerste – algemene – besluiten betrof het vaststellen
van de maximumwedde der functionarissen op 6.000 Fr. en het
verbod van de cumul.
Andere sociale en democratische maatregelen waren ondermeer:
– het afschaffen van het nachtwerk in de bakkerijen
– het afschaften van de boeten door de patroons aan de arbeiders
opgelegd
– gewaarborgd minimum weekloon
– afschaffing van de berg van barmhartigheid
– herorganisatie van plaatsingsbureaus
– scheiding van kerk en staat
– laïcisering van de onderwijsinstellingen
– instellen van de schoolplicht en het gratis onderwijs
– oprichting van gespecialiseerd vakonderwijs voor meisjes en
jongens
– gratis juridische bijstand
– verkiezing van rechters en hogere functionarissen.
Interessant zijn ook de 2 decreten van 17 mei die het onderscheid
tussen wettige en onwettige kinderen ophieven en tevens een
pensioen toekenden aan weduwen (wettige of niet) van leden der
Nationale Wacht.
Deze laatste maatregel hield rekening met de feitelijke toestand in
de arbeidersmilieus waar officieel geregistreerde huwelijken weinig
voorkwamen en men eerder geneigd was in een vrije verhouding
samen te leven.
Om de werkloosheid op te heffen werden werkhuizen, door
gevluchte eigenaars gesloten, weer geopend en aan
arbeiderscoöperaties toevertrouwd. Bij terugkeer van de eigenaar
zou een rechtbank beslissen over een eventuele schadevergoeding.
Dit laatste is bepaald weinig vooruitstrevend, waar, in een
socialistisch perspectief, nationalisatie van privé-ondernemingen
toch eerder voor de hand liggend was.
Ook het financieel beleid van de commune was zeer gematigd. De
bank van Frankrijk, die over ruime reserves beschikte werd niet
genationaliseerd. In totaal betaalde de bank van Frankrijk slechts
20.240.000 Fr. uit aan de Algemene Raad der commune, waarvan
nog 9.400.000 Fr. gedekt waren door de rekening van de stad.
Gedurende diezelfde periode verdween er 257.637.000 Fr. naar
Versailles. En dit terwijl de bank zich feitelijk in handen der
commune bevond.
Dat er van de uitwerking van besluiten en decreten uiteindelijk
weinig in huis kwam als gevolg van het vroegtijdig ineenstorten der
commune hoeft geen betoog.
De commune was echter eerst en vooral een poging tot sociale
revolutie. Zo werd dit tenminste aangevoeld door de arbeidersklasse
in de omringende landen. In België publiceerden de aanhangers der
1ste Internationale op 21 mei een adhesiebetuiging. Terwijl Marx
zijn beroemd geworden adres over de “Burgeroorlog in
Frankrijk” publiceerde.
Ook de burgerij volgde de evolutie der gebeurtenissen met
spanning. Klassenbelang prevaleerden plots boven tegengestelde
nationale belangen. In dit verband valt te vermelden dat de door
Bismarck vrijgelaten Franse krijgsgevangenen van de Belgische
regering de toestemming kregen zich via België (dus via een kortere
weg) bij hun eenheden te Versailles te voegen.
Een maand later echter werd een aantal gevluchte communards
de toegang tot ons land ontzegd!
Het dagelijks leven in Parijs onder de Commune
Na het verschrikkelijke lijden tijdens het beleg, na de vernedering
der capitulatie, kwam Parijs, ondanks het feit dat vele burgers de
stad verlaten hadden en verlieten, weer tot leven.
Eerst en vooral waren er de verschillende manifestaties die op straat
plaatsgrepen:
– De begrafenis van Charles Hugo op 18 maart;
– Het voorstellen van de gekozen leden van de Commune bij het
stadhuis, gebeurtenis die door 200.000 personen bijgewoond werd;
– Het omvertrekken van de Kolom, symbool van het Keizerrijk, op
de place Vendôme;
– Het afbreken van de boetekapel van Lodewijk XVI, symbool van
het royalisme;
– Het afbreken van het huis van Thiers;
– De plechtige begrafenissen van de socialist Leroux en generaal
Dombrowski.
Musea en bibliotheken waren niet alleen weer toegankelijk voor
het pulbliek maar er werd tevens nauwgezet over de vele
kunstschatten gewaakt.
De schilder Gustave Courbet, tot voorzitter van de federatie van de
kunstenaars van Parijs benoemd speelde hierbij een grote rol. Ook
sommige theaters, waarvan de acteurs niet gevlucht waren, openden
hun deuren, terwijl tevens openbare concerten werden ingericht,
waarvan de opbrengst ten bate van weduwen en wezen benut werd.
Politieke discussies grepen vooral plaats in de verschillende cafés
en clubs. Sommige clubs dateerden reeds van voor de commune,
anderen werden gesticht en ondergebracht in kerken. Dit laatste tot
grote verontwaardiging van de clerus. Deze verandering van
bestemming der kerken is een van de aspecten, eigen aan het
antiklerikalisme der Commune. Een antiklerikalisme dat nog in de
hand werd gewerkt door het feit dat de clerus zich niet alleen aan de
zijde der Versaillais schaarde, maar dit ook openlijk toonde onder
andere door waar het mogelijk was de besluiten van de Commune
tegen te werken.
Vermits op datzelfde ogenblik steeds meer gevangen genomen
communards door de Versaillais gefusilleerd werden, gaf dit te
Parijs aanleiding tot aanhouding van verschillende geestelijken,
waaronder Monseigneur Darboy, aartsbisschop van Parijs en zijn
vicaris-generaal Lagarde.
Inderdaad, zag men in deze arrestaties een middel om druk op de
Versaillais uit te oefenen. Sommige blanquisten hoopten tevens
door uitwisseling, Blanqui, die gevangen zat, vrij te krijgen.
Onderhandelingen met Versailles bleven echter zonder resultaat,
wat indirect een doodvonnis inhield. Deze geestelijken zouden
inderdaad samen met anderen terechtgesteld worden tijdens de
bloedige week, als represaille tegen de aangerichte moordpartijen
der Versaillais.
Wat de organisatie der openbare diensten betrof; ondanks Thiers’
bevel dat de ambtenaren hun post moesten verlaten, werkte de post
met een zekere regelmaat en werden de belastingen geïnd.
Hoger en middelbaar onderwijs waren echter stilgevallen bij gebrek
aan universitairen. Anderzijds moest men beroep op vrijwilligers
doen om de gewonden te verzorgen.
Ook de rechtspraak functioneerde zeer slecht.
In tegenstelling met het eerste beleg van Parijs verliep de
voedselvoorziening echter uitstekend en was het leven niet duurder
dan in normale tijden.
De vrouwen en de Commune
De toestand van de werkende vrouw – in de 19de eeuw synoniem
van arbeidster – was onder het 2de keizerrijk niet benijdenswaardig.
Haar gemiddelde inkomen bleef onder dat van de man, terwijl de
Frans-Duitse oorlog en het daarop volgende beleg, niet alleen een
ware hongersnood, maar ook een grote werkloosheid veroorzaakten.
Een verlichting van deze ellende werd gezien in de stichting van
het “Comité des Femmes” dat de vrouwen werk moest bezorgen.
Men zorgde onder andere voor een opleiding als ambulancierster en
kantinehoudster.
Ook gingen er stemmen op om een vrouwenbataljon op te richten
onder de titel “Amazones van de Seine”. Hun taak zou er uit bestaan
toezicht uit te oefenen op de barricades. Dit plan liep echter op niets
uit, vooral ook door de mannelijke tegenkanting.
Toen men “comités de vigilance” creëerde, gebeurde dit zowel
voor mannen als voor de vrouwen. Hiermee werd de basis gelegd
voor de zgn. “Clubs” die ook later actief zouden zijn.
Toen in de nacht van 17 op 18 maart Vinoy zijn troepen stuurde
om de kanonnen van de Nationale Garde op te halen, was het
ondermeer aan het doortastende optreden der vrouwen te danken
dat dit niet gebeurde.
Ook in het verder verloop der gebeurtenissen zou de vrouw een
grote rol spelen. Wij mogen niet vergeten dat vele vrouwen – vooral
die uit de arbeidersklasse afkomstig – er alle belang bij hadden het
nieuwe regime te steunen.
Maatregelen zoals het kwijtschelden van de huur, het verbod
voorwerpen uit de berg van barmhartigheid te verkopen, het
pensioen voor de weduwen en wezen van gesneuvelde leden der
Nationale Garde... troffen hen van zeer nabij.
Het feit dat men wat de pensioenen betrof niet alleen onderscheid
maakte tussen officieel geregistreerde en vrije verbintenissen, maar
ook het onderscheid ophief tussen de zgn. wettige en onwettige
kinderen is beslist vermeldenswaard.
Een van de belangrijkste vrouwengroeperingen was wel de “Union
des femmes pour la défense de Paris et les soins aux blessés”. Deze
groep, in feite de vrouwensectie van de 1ste Internationale, was
georganiseerd door de jonge Russische marxiste Elisabeth
Dmitrieff.
Deze vereniging hield zich niet alleen bezig met hulpverlening maar
ook met de herorganisatie van de werkverlening op een
socialistische basis, in vrije productiecoöperaties.
Naast de “Union des Femmes” vinden we het reeds onder het
beleg actieve “comité de vigilance des femmes”.
De meeste vrouwen hadden een vaag idee over socialisme. In de
clubs werd aan deze lacune verholpen. Uitmuntende redenaarsters
zoals bv. André Léo (een onder een mannelijk pseudoniem
schrijvende journaliste) en Louise Michel traden hier op de
voorgrond.
Ook vanuit het publiek werden voor die tijd revolutionaire
voorstellen gedaan. Men sprak er over het recht op vakantie voor de
arbeidsters, de situatie van de vrouw in de maatschappij, een
vergoeding per aantal kinderen...
Vooral bij de mannelijke reactionairen en spijtig genoeg ook bij
sommige communards vielen deze manifestaties van vrouwelijke
onafhankelijkheid in slechte aarde. Zij lieten dan ook geen
gelegenheid voorbij gaan om deze vrouwen belachelijk te maken.
Dit verhinderde echter niet dat de vrouwen een steeds actievere
rol gingen spelen. Tijdens het tweede beleg werden niet alleen
vrouwenbataljons gesticht, maar zag men ook vrouwelijke
ambulanciersters op die plaatsen waar het hardst gevochten werd,
met gevaar voor eigen leven, gewonden verzorgen.
In tegenstelling met de gewone soldaten, waren de officieren en
doctoren hen eerder vijandig gezind, al moesten deze laatsten wel
toegeven dat de vrouwen over een grote dosis moed en
uithoudingsvermogen beschikten.
Een van de meest merkwaardige vrouwen die in deze periode op
de voorgrond trad, was Louise Michel. Zij was overal tegelijk. Als
soldaat, ambulancierster en redenaarster vond men haar zowel in de
clubs als op het slagveld.
Op 21 mei trokken de troepen van Versailles de stad binnen.
Overal in de straten werden barricades opgericht, waaronder enkele
door vrouwen en kinderen.
Bij de verdediging der barricades werden zij op even beestachtige
wijze als de mannen afgemaakt.
In diezelfde periode ontstond de mythe van de “pétroleuse”. Om
de branden in Parijs te verklaren beschuldigden de Versaillais de
Parijse vrouwen ervan met petroleum huizen en openbare
gebouwen in brand te hebben gestoken.
Men ging zelfs zo ver te verklaren dat er brigades van vrouwen
waren, die zich tot taak gesteld hadden Parijs in as te leggen. Door
collectieve hysterie aangegrepen, werd iedere armoedig uitziende
vrouw, die een tas of een fles droeg door de Versaillais aangehouden
en soms zonder vorm van proces afgemaakt.
Later, tijdens de processen, kon men nooit bewijzen dat deze
geruchten op ware feiten gebaseerd waren.
De repressie was voor beide geslachten even streng.
Enige vrouwen werden terechtgesteld, terwijl anderen gedeporteerd
werden.
De strijd
Na de nederlaag van zijn gedemoraliseerde troepen op 18 maart
was Thiers natuurlijk niet klaar om ogenblikkelijk naar Parijs op te
trekken. Een goede verstandhouding met Bismarck was vooreerst
nodig om zijn leger weer op peil te brengen.
In het ontwerp van een vredesverdrag stond dat de Fransen max.
40.000 soldaten in de streek van Parijs mochten handhaven.
Bismarck, de evolutie in Parijs met wantrouwen bekijkend, gaf
Thiers echter niet alleen de toelating een veel groter leger op te
bouwen, maar beval bovendien de vrijlating van krijgsgevangenen.
Deze laatsten, weer in het leger ingelijfd, konden tegen Parijs
gebruikt worden. Als opperbevelhebber werd Vinoy vervangen door
Mac-Mahon, die uit gevangenschap teruggekeerd niets liever wilde
dan zijn nederlaag te doen vergeten.
Door een uitgebreide spionagedienst op de hoogte gehouden van
de militaire toestand in Parijs, was Thiers half april klaar voor de
aanval.
De Parijzenaars beschikten weliswaar over genoeg manschappen
en munitie, maar hun leger was slecht georganiseerd,
ongedisciplineerd en had te weinig goede aanvoerders.
De vroegere beroepsofficier Dombrowski [een Pools vluchteling
voor de tsaar], weliswaar een uitmuntend militair, ondervond zoveel
tegenwerking dat hij zijn talenten niet kon ontplooien.
Anderen, zoals bijvoorbeeld Rossel en Cluseret, deden wat zij
konden, maar waren niet tegen hun taak opgewassen.
Tot 24 april uitten de vijandelijkheden zich door korte
schermutselingen, en hevige beschietingen.
Voor 21 mei wist het leger van Thiers zich meester te maken van
enige strategisch belangrijke forten rond Parijs. Communards die in
handen van de troepen vielen werden dikwijls zonder vorm van
proces neergeschoten.
Op 21 mei begon de laatste fase, die onder de naam “bloedige
week” de geschiedenis in zou gaan.
Inderdaad, op 21 mei trokken de Versaillais de stad binnen. Vast
besloten tot het bittere einde te vechten, trokken de leden der
Commune naar hun wijken om op de barricades te strijden.
Dit besluit maakte uiteraard een einde aan elke organisatie en
centraal gevoerde krijgstactiek. Men vocht van straat tot straat, van
huis tot huis.
Huizen en openbare gebouwen gingen in vlammen op, enerzijds
door de beschietingen der Versaillais, anderzijds doordat de
Communards van hun kant de opmars met vuur trachtten te stuiten.
Dit laatste hielp echter niet. Barricade na barricade viel in handen
van Thiers’ soldaten, die zich overgaven aan gruwelijke wreedheden.
Mannen, vrouwen en zelfs kinderen werden zonder vorm van proces
afgemaakt. Een waar bloedbad. Dit laatste was voor de Commune
de aanleiding om een tachtigtal gijzelaars te fusilleren. Nadien zou
dit feit in de burgerlijke pers en door de regering afgeschilderd
worden als een mensonterende daad, terwijl men zweeg over de
ongeveer 30.000 doden die de Versaillais op hun actief hadden.
Op zaterdag 27 mei vielen de Buttes de Chaumont en het kerkhof
van Père Lachaise. Na een hevige strijd tussen de graven werden de
overlevenden van dit gevecht tegen de kerkhofmuur gefusilleerd.
Deze muur is tot op heden het symbool van de idealen en de strijd
der Commune.
Ondertussen versperden de Duitsers de uitvalswegen waarlangs
de Communards eventueel hadden kunnen terugtrekken, terwijl zij
tevens oprukten naar Vincennes, waardoor het laatste fort dat in
handen was van de Communards, geïsoleerd werd. Op 28 mei vielen
de laatste barricades.
De strijd was weliswaar voorbij, de moordpartijen gingen echter
voort. Terwijl verder lange rijen gevangenen naar Versailles werden
afgevoerd onder het gejouw en de schimpscheuten der “goede
burgers”.
Na de Commune
(Denise de Weerdt)
De repressie
Wie gedacht had dat met de Bloedige Week het doden langs alle
kanten afgelopen was, kwam bedrogen uit. Het leger van Versailles
maakte van Parijs niet alleen een slagveld, het vormde de stad om
tot een uitroeiingskamp. Het doodde om te doden; om vlugger te
kunnen fusilleren werd de mitrailleur gebruikt op groepen mensen
tegelijk.
Men krijgt de indruk dat Parijs gevangen zat in de greep van een
massahysterie, die gericht was – doorheen het vernietigen van
mensen – op het uitroeien van een idee, de idee van de opstand. Ook
de gewone burger deed eraan mee: van 23 mei tot 13 juni werden
379.823 mensen aangebracht bij de politie.
Niet alleen communards hebben in hun herinneringen getuigenis
gebracht, of felle aanklachten geschreven, over de terreur waarin
Parijs kwam te leven. Correspondenten van buitenlandse bladen,
zoals The Times en de L’Etoile belge drukten hun ontzetting uit over
de gebeurtenissen.
De Parijzenaars zouden hun eerste arbeidersregering met enorme
offers betalen. Thiers verklaarde officieel dat er moest gestraft
worden; wettelijk, maar onverbiddelijk. Daarmee gaf hij het teken
voor één van de strengste repressies, die de negentiende eeuw
gekend heeft.
De “terreur tricolore”, zoals Benoit Malon haar noemde, kon
aanvangen; onverbiddelijk is zij zeker geweest, wettelijk blijft een
vraag. Naast de terechtstellingen zonder voorafgaandelijk vonnis,
werd geëxecuteerd op bevel van haastig opgerichte krijgsraden.
Deze uitzonderingsrechtspraak was mogelijk daar Parijs nog steeds
in staat van beleg verkeerde. Volgens de officiële cijfers van generaal
Félix Appert, hoofd van het militair gerecht te Versailles, voorgelegd
aan de Nationale Vergadering van 8 maart 1875, werden
zeventienduizend mensen gefusilleerd.
Nu worden zij op twintig à vijfentwintigduizend geschat. Dit getal
overtreft ver het aantal hoofden dat gerold is tijdens de
terreurperiode in de Franse revolutie, die iets meer dan een jaar
duurde. En nog onthutsender is deze balans, als men haar vergelijkt
met het aantal doden van de Commune: acht of negenenzeventig.
Het aantal gevangenen en veroordeelden voeren de cijfers van de
repressie nog veel hoger op. Volgens een enquête van de
gemeenteraad in oktober 187I had Parijs ongeveer honderdduizend
mensen verloren, hetzij zowat een derde van haar mannelijke
arbeidersbevolking. De volgende jaren moest de stad beroep doen
op vreemde arbeidskrachten.
Toen reeds werd vastgesteld, o.m. door een journalist van de
Figaro, [monarchistisch, dus uiterst rechts van strekking] dat de
repressie niet alleen op de Commune zelf terugsloeg, maar op heel
de arbeidersbeweging van de laatste twintig jaar.
Maar laten wij de officiële cijfers, die drie en een half jaar later
vrijgegeven werden, voor zichzelf spreken:
38.578 opstandelingen waren aangehouden en veroordeeld op 1
januari 1875, waaronder:
36.909 mannen
1.054 vrouwen
615 kinderen onder de 16 jaar.
Daarvan kunnen afgetrokken worden:
1.090 invrijheidstellingen na eenvoudige ondervraging
212 gevallen die naar de burgerlijke rechtspraak verwezen werden,
en 967 overlijdens tijdens de processen, waaronder 10 kinderen.
Dit geeft in totaal toch nog: 36.309 aanhoudingen, waaronder:
13.700 veroordelingen op tegenspraak,
waaronder 170 vrouwen en 60 kinderen
285 terdoodveroordelingen, waaronder 8 vrouwen
482 veroordelingen tot dwangarbeid, waaronder 29 vrouwen
4.017 deportaties met opsluiting, waaronder 20 vrouwen
3.507 gewone deportaties, waaronder 16 vrouwen
3.3I3 veroordelingen bij verstek.
Achter deze hoge, maar dode cijfers schuilt dikwijls een wrede
werkelijkheid.
Officieren, bijgestaan door politiecommissarissen beslisten na een
summiere ondervraging, of zelfs alleen maar bij het vaststellen van
zwarte handen – die zouden veroorzaakt zijn door kruitdamp – over
het lot van de gefedereerden of van verdachte burgers. Dat daarbij
per vergissing burgers van de andere kant getroffen werden zal
niemand verwonderen.
De terechtgestelden werden in allerhaast in massagraven gelegd
op de kerkhoven, langs de vestingen, tenslotte op brandstapels.
Getuigen vertelden met ontzetting hoe zij de Seine roodgekleurd
zagen van het weggevloeide bloed.
Het lot van de gevangenen en gedeporteerden was niet minder
wreed. Bijna veertigduizend gevangenen onderbrengen zou iedere
grote stad, zelfs nu nog, voor grote moeilijkheden plaatsen. De
gevangenissen van de Orangerie waren onmiddellijk volzet;
achtentwintigduizend gevangenen werden overgebracht in
afgrijselijke omstandigheden, op marineschuiten naar Brest,
Cherbourg, Lorient, enz. Zij kwamen niet allen levend aan.
Anderen werden te voet, aan elkaar gebonden, naar de barakken
van het legerkamp van Satory gebracht, naar de stallen van
Versailles, de gevangenissen van Noailles en St. Pierre.
Vijfduizendvijfhonderd dwangarbeiders en weggevoerden
werden naar de Franse strafkolonies van Nieuw-Caledonië
ingescheept. Zo o.m. vertrok een konvooi op 1O augustus 1873,
waaronder Louise Michel op het schip de “Virginie”. De nooit
aflatende Louise stichtte er een school voor de kinderen der
inwijkelingen, en verzamelde er de heldendichten van de Kanaken.
De meeste van de weggevoerde communards weigerden er de
landbouwkolonies te bevolken; iets waarvoor zij wegens hun beroep
ook weinig geschikt waren. Enkelen onder hen namen nochtans deel
aan de bestrijding van de inboorlingenopstand van 1878; anderen,
waaronder opnieuw Louise Michel, kozen partij voor de
opstandelingen.
Terug in Europa – de algemene amnestie kwam op 11 juli 1880 –
schreven zij hun memoires over hun verblijf aldaar.
De communards in het buitenland
Veel communards waren naar het buitenland kunnen vluchten en
moesten zich daar de volgende jaren trachten te vestigen, daar zij bij
verstek veroordeeld waren.
Zij trokken vooral naar Engeland, Zwitserland en België, waar zij
onmiddellijk kontakt zochten met de groepen van de 1ste
Internationale.
In Engeland vestigden zich meerdere duizenden communards te
Londen en in de andere grote steden. Het is daar dat Charles
Longuet in 1873 huwde met Jenny, een dochter van Karl Marx.
Heel vlug traden zij terug actief op in de arbeiders- en
socialistische beweging. Zij vormden speciale afdelingen in het
kader van de 1ste Internationale, en trachtten door het uitgeven van
bladen, vlugschriften en almanakken, die in Frankrijk verspreid
werden, de geest van de Commune hoog te houden.
Alhoewel de vluchtelingen met sympathie door de bevolking
ontvangen werden, betekende dit nog niet dat de buitenlandse
regeringen geneigd waren dezelfde houding aan te nemen.
Dit werd overduidelijk in ons land toen Victor Hugo wegens een
artikel in de krant L’lndépendance Belge tegen de houding van de
Belgische regering, die de communards als misdadigers
beschouwde, het land uitgezet werd op 30 mei.
Reeds van bij het uitbreken van de Commune was het toezicht op
de politieke vluchtelingen verscherpt. De Brusselse politie en de
openbare veiligheid maakten lijsten op van communards, met de
bedoeling hun binnenkomst in België te controleren en te verbieden.
Het bestuur van de openbare veiligheid ging zorgvuldig te werk in
het verzamelen van zijn inlichtingen over ingeweken communards;
het legde dossiers aan van Franse communards die zich bij ons
vestigden; het verspreidde de maatregelen die op hen mochten
toegepast worden; het gaf inlichtingen over hen aan de Franse
regering en het hield hen tijdens hun verblijf alhier verder in het
oog. Van de ongeveer vijftienhonderd in België toevlucht zoekende
communards vestigde het merendeel zich te Brussel en omstreken.
De uitstraling van de Commune
De Commune van Parijs heeft veel passies opgeroepen; zowel bij
de reactie, waar deze zich uitten in gevoelens van afkeer en haat, als
in de socialistische arbeiderswereld, waar zij vereerd werd met een
bewondering, die dikwijls tot exaltatie ging.
1. Langs de Versaillese kant werden verhalen over de Commune
gepubliceerd, met de bedoeling bij de lezers verontwaardiging te
wekken met details over het barbaarse optreden van de
revolutionairen. Wat in die verhalen opvalt is het totaal ontbreken
van iedere gewetenswroeging. In deze publicaties, in de pers legde
men de nadruk op de verwoesting van Parijs, van de Tuilerieën, van
de neergehaalde kolom, van het Hôtel de Ville.
Veel minder werd er geweeklaagd over het vernietigen van
mensenlevens. Begin juni organiseerde het agentschap Thomas
Cook reeds toeristische uitstappen naar de ruïnes van Parijs en
omstreken.
Fraai geïllustreerde boeken, met tekeningen van de vernielingen,
een in een zwarte rouwkaft ingebonden fotoalbum met Franse,
Engelse en Duitse tekst werden hierover verspreid. Het propagandaapparaat
was reeds in volle werking. De idee op de achtergrond was
verontwaardiging wekken over die brandstichters, die het
aangedurfd hadden de historische gebouwen – symbolen van het
keizerlijke en burgerlijke regiem – omver te halen. Als er nog
gezinspeeld werd op de verwoestingen aangericht door de Duitse
bombardementen tijdens de oorlog dan werd er helemaal niet
gerept over de vernielingen toegebracht door het leger van
Versailles.
In juli 1873 stemde de Nationale Vergadering voor de oprichting van
een kerk, als getuigenis van berouw en als symbool van hoop – dat
een dergelijke ramp de burgerlijke orde nooit meer zou kunnen
treffen – op de plaats waar de Commune uitgebroken was: het werd
de Sacré Coeur, waarvan de eerste steen gelegd werd Op 16 juni 1875
en die slechts ingewijd werd in 1919.
2. Bij de literaire beroemdheden was de houding tegenover de
Commune over het algemeen ongunstig. De meesten hebben haar
veroordeeld, zoals Alexandre Dumas fils, Jules Barbey d’Aurevilly,
de gebroeders Goncourt, Joseph de Gobineau, Charles Marie
Leconte de Lisle, Theophile Gautier, Alphonse Daudet, Hippolyte
Taine en Ernest Renan. Zelfs zij die als progressief bekend stonden
deden er aan mee, zoals George Sand, Catulle Mendes, Anatole
France, Gustave Flaubert en Emile Zola.
Enkele schrijvers, zoals Victor Hugo, Jules Valles, Arthur Rimbaud,
Paul Verlaine en Jean de Villiers de l’Isle-Adam zouden haar
verdedigen.
De officiële letterkunde mag wel beschouwd worden als deel
uitmakend van de repressie door zich in het kamp tegen de
Commune te scharen. Wij hebben hier slechts de bekendste namen
opgesomd, maar zowat 2.500 werken werden tegen de Commune
gepubliceerd.
De Commune had wel degelijk haar eigen schrijvers en dichters,
maar wie kende – buiten Victor Hugo, Arthur Rimbaud en Paul
Verlaine, die er slechts enkele gedichten aan wijdden – namen zoals
Eugene Pottier, Jean Baptiste Clément, Louise Michel, Jules Valles
of Clovis Hugues.
3. Langs de linkerzijde is de Commune voor de arbeidersklasse
steeds een symbool gebleven van de enige echte vorm van
arbeidersregering.
Niet alleen de Franse socialisten, maar ook bv. de Belgische vierden
18 maart jaarlijks met manifestaties, toespraken en concerten. Op
23 mei 1880 ving de eerste pelgrimstocht aan naar de “Muur der
gefedereerden” op het kerkhof Père Lachaise. Toen in 1886 bij ons
de sociale onlusten losbraken in de Borinage, werden die ingeluid
met een evocatie van de Commune. Bij de organisatie van de grote
algemene werkstakingen van 1902 en 1913 leefde nog steeds ergens
in de achterhoofden de gedachte aan de Parijse arbeidersopstand
van 1871.
De Commune bleef echter niet alleen leven in de herinnering, zij
had ook haar weerslag op de socialistische tactiek.
In de eerste plaats op het Internationaal Werkliedenverbond.
Waar Karl Marx, leider van het IWV, tot 1870 praktisch onbekend
gebleven was bij het grote publiek, maakte zijn stellingname ten
voordele van de Commune van hem de meest bekladde en de meest
bedreigde man in Londen, sedert hij in zijn Adres over de
Burgeroorlog aan de algemene raad van de 1ste Internationale de
solidariteit van de internationale arbeidersbeweging met de
Commune betuigde. Het is hier dat Marx voor het eerst zijn thesis
over de noodzakelijkheid van de dictatuur van het proletariaat
bewezen meende te zien.
Het Internationaal Werkliedenverbond kreeg door de
gebeurtenissen in Parijs ongehoorde afmetingen in de ogen van de
burgerlijke wereld; men schreef het doeleinden toe, die het nooit
nagestreefd had; effectieven, waarover het nooit gedroomd had;
middelen, die het nooit bezeten had. Het boezemde de Europese
regeringen een vrees in alsof het een echte wereldmacht was, in
plaats van de schaars bevolkte, maar weliswaar overal verspreide
kleine arbeidersgroeperingen, die het in werkelijkheid
vertegenwoordigde. Het is van dan af dat de vervolgingsmaatregelen
tegen de 1ste Internationale met alle hevigheid werden ingezet.
Marx had onmiddellijk lering getrokken uit de gebeurtenissen van
de Commune, die bepalend waren voor de verdere richting die
tenminste een deel van de socialisten, de sociaaldemocraten, zouden
inslaan.
Voor de eerste maal hadden de arbeiders de politieke macht
veroverd. Waar de 1ste Internationale zich voordien vooral had
toegelegd op de economische vraagstukken, zoals de vermindering
van de arbeidsduur, de verbetering van de lonen, de steun aan
stakers, veranderde deze toon nu. De geschiedenis zelf had de
politieke strijd, de strijd van het proletariaat voor het veroveren van
de macht op het matje gebracht. De 1ste Internationale kon dit
vraagstuk nu niet meer van haar agenda weghouden, en alhoewel
juist het al of niet hanteren van de arbeidersbeweging op politiek
vlak de scheuring in haar rangen zou betekenen, was de aanvaarding
ervan bepalend voor de oprichting van de sociaaldemocratische
partijen in de zeventigerjaren in alle West-Europese landen.
Langs de andere kant hebben de anarchistische aanhangers van
Michel Bakoenin in de Commune het voorbeeld gezien van hun
antiautoritair maatschappijmodel; men zal zich herinneren dat in de
Commune geen enkele leidersfiguur definitief op de voorgrond trad,
dat de beslissingen er niet centraal genomen werden, maar spontaan
groeiden uit de vrije groepen. En hiermee stelt zij ons, alhoewel
honderd jaar oud, voor een zeer actuele problematiek in de linkse
gelederen.
Wie de Commune grondig bestudeerde om er lessen uit te trekken
voor de toekomst, was Lenin. Hij analyseerde haar successen,
kritiseerde haar gebreken, en vergeleek haar mislukking met deze
van de Russische revolutie in 1905. Voor hem had de Commune
drie grote fouten gemaakt:
– dat het proletariaat halverwege gestopt was en geen gebruik
gemaakt had van de voor hen gunstige omstandigheden om tot
volledige onteigening over te gaan, doelend op de Bank van
Frankrijk.
– dat het proletariaat een onnodige grootmoedigheid aan de dag had
gelegd, door in plaats van zijn vijanden te vernietigen, ze alleen door
morele beïnvloeding te hebben willen overtuigen.
– dat de communards het belang niet hadden ingezien van een
goede militaire tactiek en nalieten Versailles te veroveren, waardoor
de vijand op zijn stellingen kon terugkomen.
Lenin zou die halve maatregelen en de onnodige grootmoedigheid
van de Parijse Commune niet herhalen in 1917. In zijn studie over
Staat en Revolutie kwam hij op de Commune terug. Nergens is
de weerwraak voor de mislukte revolutie van 1871 schitterender
geweest dan in de Russische Oktoberrevolutie. Hij zag in de
macht van de sovjets, de arbeidersraden, de afspiegeling van het
staatsregime door de communards opgebouwd.
Tijdtafel
1870
Mei Door Napoleon III opgezet plebisciet. De
Franse secties van de 1ste Internationale
Arbeidersassociatie roepen hun leden op, zich
wegens het demagogische van deze maatregel
van stemming te onthouden.
22 juni tot 5 juli Proces tegen de leden van de Parijse federatie
van de Internationale wegens hun houding
tegenover het plebisciet.
Half juli Protestvergaderingen van arbeiders in
Duitsland tegen de sterker wordende
oorlogsophitsing door de heersende klassen.
De belangrijkste vergaderingen vinden op 16
juli in Brunswijk en op 17 juli in Chemnitz
plaats.
19 juli Begin van de Duits-Franse oorlog.
Marx krijgt van de Algemene Raad van de
Internationale de opdracht, een adres naar
aanleiding van deze oorlog voor te bereiden.
26 juli Het “Eerste adres van de Algemene Raad over
de Duits-Franse oorlog” wordt door de
Algemene Raad unaniem goedgekeurd.
2 september Nederlaag van het Franse leger bij Sedan.
Gevangenneming van keizer Napoleon III.
4 september Uitroeping van de Republiek Frankrijk.
Vorming van de burgerlijke regering van de
‘Nationale Verdediging’, in werkelijkheid een
regering van het nationale verraad.
5 september In Brunswijk verschijnt het “Manifest van het
Comite van de Sociaal-democratische
Arbeiderspartij. Aan alle Duitse arbeiders!”,
waarin wordt geëist: “Een eervolle vrede voor
Frankrijk!”, “Tegen de annexatie van de Elzas
en Lotharingen!” en voor “Erkenning van de
Franse republiek”.
De Engelse arbeiders beleggen massameetings
en demonstraties ter ondersteuning van de eis,
de Franse republiek te erkennen, en wel in
Londen, Birmingham, Newcastle en andere
grote steden. Organisators zijn de Engelse
vakbonden in samenwerking met de
Internationale.
Eerste helft van september In alle delen van Duitsland vinden, uitgaande
van het manifest van Brunswijk, meetings
plaats tegen voortzetting van de Duits-Franse
oorlog als veroveringsoorlog tegen het Franse
volk.
6 september Marx krijgt van de Algemene Raad der
Internationale de opdracht, een tweede adres
over de Duits-Franse oorlog uit te werken.
9 september Het “Tweede adres van de Algemene Raad
over de Duits-Franse oorlog” wordt door de
Algemene Raad unaniem aanvaard.
18 september Begin van het beleg van Parijs door het Duitse
leger.
5 oktober In Parijs eisen voor het stadhuis
demonstrerende arbeidersbataljons
verkiezingen voor de Commune, maatregelen
ter versterking van de republiek en krachtige
strijd tegen de binnengedrongen vijand. De
regering wijst de eisen van de hand.
31 oktober Poging tot opstand van de Parijse arbeiders
onder leiding van Blanqui en Flourens;
tijdelijke bezetting van het stadhuis en
arrestatie van verscheidene leden van de
regering.
1871
18 januari Bismarck proclameert in de spiegelzaal te
Versailles Wilhelm I tot keizer van Duitsland.
21-22 januari Nieuwe poging tot opstand van de arbeiders
van Parijs met als doel, de regering van het
nationale verraad omver te werpen en de
Commune in te stellen; bloedig neergeslagen
door regeringstroepen; executies van Parijse
arbeiders, sluiting van alle arbeidersclubs in
Parijs, verbod op volksvergaderingen en op het
verschijnen van diverse kranten.
28 januari Conventie inzake wapenstilstand en capitulatie
van Parijs tussen de Franse regering en
Bismarck.
13 februari Opening van de op 8 februari gekozen
Nationale Vergadering, de zgn.
Landjonkersvergadering, in Bordeaux.
26 februari Voorlopige vrede van Versailles, ondertekend
door Thiers en Jules Favre enerzijds en
Bismarck en vertegenwoordigers van de Zuid-
Duitse staten anderzijds. Bepalingen: Frankrijk
staat de Elzas en het oostelijke deel van
Lotharingen aan Duitsland af en betaalt een
schadeloosstelling van vijf miljard franc; totdat
deze betaald is houden de Duitse troepen delen
van Frankrijk bezet. Tegelijkertijd
overeenkomst inzake het vrijlaten van 40.000
Franse krijgsgevangenen.
6 maart Verkiezingen voor de Parijse Commune.
10 maart De landjonkersvergadering neemt de wet aan
inzake het opschuiven van de vervaltermijnen
van wissels, hetgeen de ondergang betekent
van velen uit de kleine en middelgrote
bourgeoisie.
18 maart Poging van de regering, de Parijse arbeiders te
ontwapenen en de Nationale Garde van haar
geschut te beroven.
Overgang van de macht in handen van het
Centraal Comité van de Nationale Garde.
Vlucht van de burgerlijke regering naar
Versailles.
22 maart Contrarevolutionaire demonstratie van
monarchisten in Parijs wordt uiteengejaagd.
In Lyon bezetten Nationale Gardisten en
arbeiders het stadhuis. Proclamatie van de
Connmune in Lyon.
23 maart Uitroeping van de Commune in Marseille, die
op 4 april door regeringstroepen wordt
neergeslagen.
28 maart Proclamatie van de Commune van Parijs. Het
Centraal Comité van de Nationale Garde
draagt de macht over aan de Commune.
Conventie van Rouaan tussen Thiers en
Bismarck: het aantal vrij te laten
krijgsgevangenen wordt daarbij op 80.000
gesteld (korte tijd later verhoogd tot 100.000).
30 maart In Parijs afschaffing van het
rekruteringssysteem en van het staande leger.
De Nationale Garde wordt tot enige
gewapende macht uitgeroepen.
Decreet van de Commune over het annuleren
van alle huurschulden.
1 april Decreet van de Commune over het
maximumsalaris van de ambtenaren en leden
der Commune, dat op 6.000 franc wordt
vastgesteld.
2 april Decreet van de Commune over de scheiding
tussen kerk en staat en het nationaliseren van
kerkelijke eigendom.
Begin van de oorlogshandelingen van de
regering in Versailles tegen het revolutionaire
Parijs.
5 april Decreet van de Commune over het nemen van
gijzelaars als antwoord op het doodschieten
van gevangengenomen Communards door de
Versaillers.
Begin van het beschieten van Parijs door de
troepen van Versailles.
6 april De guillotine wordt door de Nationale Garde
verbrand.
12 april Besluit van de Commune, de Vendôme-zuil
omver te halen.
16 april Decreet van de Commune over het weer in
bedrijf stellen van fabrieken, die door de
ondernemers zijn stilgelegd, door de arbeiders,
die tot dan toe in die fabrieken hebben gewerkt
en zich in coöperaties zullen aaneensluiten.
Decreet van de Commune over het in
termijnen voldoen van schulden binnen drie
jaar en zonder rentebetaling.
18 april Marx krijgt van de Algemene Raad der
Internationale de opdracht, een adres op te
stellen over de in Frankrijk aan de gang zijnde
burgeroorlog.
20 april Besluit van de Commune over het afschaffen
van de nachtarbeid in bakkerijen.
30 april De Commune heft de pandjeshuizen in Parijs
op.
Opnieuw proclamatie van de Commune in
Lyon, die door regeringstroepen en politie op
gruwelijke wijze wordt onderdrukt.
9 mei Verovering van het fort van Issy door de
troepen van Versailles.
10 mei Ondertekening van het vredesverdrag,
waarmee de Duits-Franse oorlog wordt
afgesloten, in Frankfort; de daarin vastgelegde
vredesvoorwaarden dragen de kiem van een
nieuwe oorlog in zich.
16 mei Neerhalen van de Vendôme-zuil in Parijs door
arbeiders en Nationale Gardisten.
21 mei Laatste zitting van de Commune van Parijs.
Door verraad en als gevolg van nalatigheid van
onderdelen der Nationale Garde dringen
troepen van Versailles de stad binnen.
22-28 mei In bloedige straatgevechten bieden de Parijse
Communards heldhaftig verzet tegen de
numerieke meerderheid van de
contrarevolutionaire strijdkrachten van
Versailles.
30 mei Marx leest op de bijeenkomst van de
Algemene Raad het adres over de burgeroorlog
voor, dat eenstemmig wordt aangenomen.
mei/juni De contrarevolutie neemt in Parijs op
gruwelijke wijze wraak: massale executies en
deportatie van vele duizenden.
20 juni De Franse regering krijgt, na het definitief
neerslaan van de Communebeweging in heel
Frankrijk, van de grootkapitalisten en
landjonkers de toestemming tot het
uitschrijven van een lening, waarmee het
wrakke regiem moet worden gestut.