PP. - Boekbespreking Eric Min, 'Zwart licht' (Pelckmans, 2023)
PP. - Boekbespreking ERIC MIN, 'Zwart licht'.
2023-04-23
https://www.pelckmansuitgevers.be/zwart-licht.html
Laat ons alvast beginnen met een positieve bedenking bij het boek van Eric Min, 'Zwart licht – anarchisten in België rond 1900': There is no such thing as bad publicity. Er is de laatste tijd wel meer interesse voor publicaties over het anarchisme in brede zin bij mainstream auteurs en uitgevers. Ludo Abicht, de biografie van Roel van Duijn door Marc Wildemeersch, en wat langer geleden bij Lannoo het boek 'Rood en Zwart' van Moulaert. In de heel brede zin kunnen we denken aan Rudger Bregmann, die Kropotkins 'Wederzijdse Hulp' nog eens dunnetjes overdeed in 'De meeste mensen deugen', al haalde hij er netjes alle angels en referenties naar het anarchisme uit. Chomsky wordt -netjes gescreend, geslecteerd en ge'red-washed'- bij EPO uitgegeven. Al blijft het wachten op een mainstream uitgave van, voor en door anarchisten.
Eric Min belicht wel degelijk een aantal prestaties van en door anarchisten in de echte wereld: vrije liefde (echtscheiding, samenwonen, seks voor en zonder huwelijk, enz); participatieve en innoverende onderwijsmethoden in gemengde klassen; vegetarisme, veganisme, fructarisch leven; geboortebeperking en anticonceptie (in vervlogen tijden ook door anarchisten verkeerdelijk en jammerlijk 'neo-malthusianisme genoemd), bewust ouderschap, anticonceptie , abortus; naturisme, borstvoeding in het openbaar, preutsheid in het algemeen; vrije meningsuiting; enz. Allemaal zaken die binnen de anarchistische beweging ontstaan en gedragen zijn.
Maar verder dan die 'lifestyle' overwinningen komt Min helaas niet: niets over de acht-urige werkdag waarvoor de martelaren van Chicago vermoord werden (de campagne voor de 8-urige werkdag en het ontstaan van 1 Mei, het 'feest' van de arbeid); quasi niets over syndicalisme en mutualiteiten of de rest van de sociale zekerheid die zonder Proudhon en de anarchisten nooit bestaan zouden hebben; niets over onze rol in het antimilitarisme, weinig over het feminisme voor het proletariaat of het antikolonialisme, enz. En wat wél aan bod komt, blijft toch vooral in de subtekst hangen – het was geen vermelding in inleiding of slot waard, laat staan een hoofdstukje. Wie dit interesseert kan bijvoorbeeld hier terecht: https://www.rtbf.be/article/veronique-bergen-on-doit-aux-anarchistes-la-plupart-des-conquetes-des-droits-sociaux-10384774
Eric Min beperkt zich dan ook (helaas) tot een bourgeois visie op het anarchisme, beperkt door de focus op (geschreven) bronnenmateriaal, dat bovendien redelijk vaak secundair is. Het is zeker niet de literatuurlijst of het volume aan bronnen dat tekortschiet. 'Zwart licht' is goed gestoffeerd, goed geschreven, staat vol informatie en faits divers én het is in al zijn belezenheid goed leesbaar.
Maar Min maakt op geen enkele manier duidelijk waarom hij de onderwerpen kiest die hij kiest: respectievelijk Reclus, bohémiens in Brussel, Alexandra David-Neel, Jacques Mesnil, Clara Koettlitz, L'Expérience, vrij huwelijk (pun van de auteur intended natuurlijk) van kunst en anarchie, Ferrer en onderwijs en als laatste Henri Roorda van Eysinga. Ergens bleef ik achter met het gevoel dat Min na eerdere boeken nog met een aantal hoofdstukken zat die hij niet eerder kwijt kon en die hij dus in een apart boek goot – Min zegt zelf dat hij andersom twee hoofdstukken uit zijn eerdere boek 'De eeuw van Brussel' heeft uitgewerkt tot een nieuw zelfstandig boek. De 'scope' van het nieuwe boek is behoorlijk eng: Reclus en de ULB in Brussel en bohémiens in Brussel die dan in verdere hoofdstukken nog een keer apart terugkomen, hun commune in Brussel, een breder stukje over kunstenaars en dan nog een diplomatenzoon die ook al in dezelfde kring rond Reclus te vinden was. 'Reclus en de belgische anarchisten' dekt als (zwarte) vlag misschien beter de lading (mijn pun intended natuurlijk) – en daar ware niets verkeerd of minder waard aan geweest.
Victor Serge (1905-1945), de romanticus die eerst het anarchistisch individualisme, dan de Bonnot-bende, dan de bolshevieken vervoegde om daarna terug te keren en een vaag anarcho-syndicalisme te belijden, krijgt een vermelding op 14 pagina's. Hem Day, George Thonar, Ernestan, Eugène Hins krijgen bijvoorbeeld elk 1 (één) vermelding, precies evenveel als pakweg Leni Riefenstahl, Adolf Hitler, Lenin en Bart De Wever. De Mechelse gebroeders Bus of Léo Campion worden zelfs 0 (nul) keer vermeld. Nochtans allemaal figuren die de brug hebben geslagen tussen het 'oude' anarchisme en de 'nieuwe sociale bewegingen' en dus relevant zijn voor een scharnierpunt als de vorige eeuwwisseling. Bovendien is over die figuren nog niet veel geschreven en is de geschiedenis van veel mensen die Min uitgebreid belicht eigenlijk al grotendeels geschreven. Proudhon wordt hier en daar in de marge vernoemd, maar niets over zijn impact tijdens en na zijn verblijf in Brussel op het belgische anarchisme/socialisme. César De Paepe, die onder meer in zijn 'Discours De Patignies' mee de basis legde voor het anarchisme in België, en het jaar daarna mee aan de wieg stond van de Internationale van 1864 krijgt 1 vermelding. De evolutie van De Paepe zou nochtans een mooie boog kunnen zijn binnen de context van Min's boek: naar de BWP vanuit het reformisme van het Proudhonistisch anarchisme, dat zo veel aantrekkelijker was voor de burger De Paepe, en dat uiteindelijk vorm kreeg binnen de BWP in de coöperatieven en stakingskassen. Rond de eeuwwisseling kwam het herhaaldelijk tot gedeeltelijke herenigingen van anarchisten en sociaaldemocraten, maar de anarchisten werden telkens terug aan de deur gezet eens hun opdracht vervuld was. Ook Émile Vandervelde komt aan bod, maar niét zijn oorspronkelijk anarchisme, dat o.m. tot uiting kwam in zijn boek 'Socialisme tegen de Staat'.
Die selectie heeft als kwalijk effect dat Min vaak heel dubbel over het anarchisme en zijn beweging lijkt te staan: enerzijds wat betuttelend en vol kunstige lyriek met de nodige burgerlijke clichés die we ook bij Moulaert vinden. Anderzijds belooft hij het niét over de aloude bommengooiers te zullen hebben, maar hij opent er wél het boek mee en laat élk voorbeeld uitgebreid voorbij paraderen. Hij stelt de 'bommengooiers' bovendien tegenover de 'intellectuelen', alsof die tweedeling er op die manier ook echt was. Al bij al wil de burger met die anarchisten wel eens gezien worden, maar samen de barricaden op of de fabriek in is natuurlijk wel te veel gevraagd: je wil er wel eens mee flirten, maar je komt er niet als aanstaande mee bij je moeder op de koffie.
Misschien ligt het ook aan de adviseurs en bronnen – zelfs Jaak 'antikraak' Brepoels wordt bedankt voor zijn adviezen, maar veel anarchistische bronnen zijn er niet te vinden: geen maitron, anarchief.org, infotheken of andere anarchistische bronnen voor biografieën.
Samengevat zéker het lezen waard en onderhoudend voor iemand die niet met het anarchisme vertrouwd is. Maar het blijft toch hopen en ongeduldig wachten op een anarchist die het verhaal van het anarchisme in België mag schrijven voor het mainstream publiek.
Wie zelf op zoek wil gaan:
http://www.ephemanar.net/noms.html
https://maitron.fr/spip.php?mot28
www.anarchief.org
www.anarchisme.be
https://fr.wikipedia.org/wiki/Anarchisme_en_Belgique
https://www.katesharpleylibrary.net/
http://militants-anarchistes.info/
www.libcom.org
www.theanarchistlibrary.org
http://militants-anarchistes.info/
Divergences, revue internationale libertaire, Dictionnaire international des militants anarchistes [archive]. http://divergences.be/spip.php?article358
Fédération internationale des centres d'étude et de documentation libertaires (FICEDL) [archive] http://www.ficedl.info/site6.html
Présentation sur le site Antoine Gimenez [archive]. http://gimenologues.org/spip.php?article388
Dictionnaire international des militants anarchistes [archive], http://www.federation-anarchiste.org/spip.php?rubrique280
Organisations libertaires francophones sur le site de la Fédération anarchiste. https://fr.wikipedia.org/wiki/F%C3%A9d%C3%A9ration_anarchiste_francophone
Cité sur le site [archive] de l'Encyclopédie anarchiste. http://www.encyclopedie-anarchiste.xyz/
Référence DIMA [archive] sur le site du Chantier biographique des anarchistes en Suisse. http://www.anarca-bolo.ch/cbach/riferimenti.php?lang=fr
Les archives [archive] André Arru. http://www.raforum.info/archivesarru/spip.php?breve1